150 ára Gerðaskóli

Góðan dag og gleðilega hátíð.

Mér var falið að segja nokkur orð um upphaf skólasögu okkar Garðmanna og það er mér bæði ljúft og skylt. Fyrir ykkur sem ekki þekkja mig þá var ég skólastjóri Gerðskóla um tíu ára skeið, frá 1986 til 1996, og síðan fræðslustjóri, þannig að ég þekki sögu skólans sæmilega. Gerðaskóli er ein elsta menntastofnun á landinu og að margra mati næstelsti barnaskóli sem starfað hefur samfleytt, aðeins barnaskólinn á Eyrarbakka á sér lengri sögu. 150 ár kunna að virðast langur tími og á þeim tíma hefur margt breyst. Það er þó ekki lengra síðan en svo að afi minn og amma fæddust um þetta leyti.

Fram eftir 19. öldinni var foreldrum gert skylt að kenna börnum sínum að lesa þannig að þau kynnu eitthvað í kverinu áður en fermingarundirbúningur hæfist. Eitt var verkum presta var að fylgjast með hverju barni og skrá skilmerkilega í kirkjubækur hversu vel tókst til. Þá var nokkuð um að æðri embættismenn, verslunarmenn og yfirstétt réðu til sín kennara sem sáu um heimakennslu en þess nutu aðeins fáein börn. Nokkrar tilraunir voru gerðar til að stofna barnaskóla í kaupstöðum, m.a. í Reykjavík og Vestmannaeyjum, en þeir skólar störfuðu flestir í aðeins í fáein ár. Fyrsti barnaskólinn í Reykjavík starfaði á árunum 1830–1846 og aftur upp úr 1860. Ekki er alveg ljóst hvort starfsemin var óslitin í Reykjavík eftir það. Á Eyrarbakka var ein öflugasta viðskiptahöfn landsins og skóli stofnaður 1852. Þar bjuggu svo auðugir kaupmenn að sagt er að heilu húsalengjurnar í Kaupmannahöfn hafi verið byggðar fyrir ágóðann af Bakkaverslun.

Hvernig skyldi þá standa á því að hér í Garðinum, þar sem enginn verslun var til staðar né miklir auðmenn, að hér kæmi fram hugmynd um að gefa almúgabörnum kost á skólagöngu?

Hvernig var þetta byggðarlag og hvernig voru kjör hins almenna Garðmanns? Hér voru líklega tólf meginjarðir, sem við þekkjum flest enn í dag. En hér var ekki mikill landbúnaður. Allt snerist um sjósókn og stærri býlin áttu sína eigin vör, stærst var Varaós, Króksós og Gerðavör en fjölmargar minni og hættulegri lendingarstaðir meðfram ströndinni eins og enn má sjá t.d. við Meiðastaði og Rafnkelsstaði og skipskaðar tíðir.

Meðfram strandlengjunni kúrði fjöldi hjáleiga, tómthúsa og þurrabúða, í námunda við stærri býlin, þar sem þorri íbúanna bjó við þröng kjör. Og þetta samfélag hafði verði óbreytt um aldaraðir. Hér var líkast til ekkert timburhús árið 1872 nema Útskálakirkja sem reist var 1863. Kirkjan hefur verið eins og höll í samanburði híbýli almennings enda átti guð heima þar og þar var séra Sigurður B. Sívertssen, prestur.

Allar heimildir greina frá misgóðum torfbæjum hér um slóðir, sem voru yfirleitt illa viðaðir vegna skorts á timbri enda lítið um rekavið á Suðurnesjum, oftast ekkert nema baðstofa og hlóðaeldhús og áfast fjós hjá þeim sem höfðu kýr. Fæstir áttu kýr, til þess þurfti tún eða grasnytjar.

Það merki um hreint ótrúlegan stórhug og framsýni að láta sér detta í hug að byggja barnaskóla slíku svæði þar sem lífsbaráttan var svona hörð.

Útskálaprestakall var stórt í þá daga og náði frá Keflavík, þaðan út á Garðskaga og inn í Hafnir. Árið 1872 voru sóknarbörnin samtals 1.058, þar af 128 í Keflavík og þar var eina verslunarhúsið á nesinu, í Leirunni bjuggu 150, 390 í Garðinum og færri í Sandgerði og Höfnum. Garðurinn var því fjölmennasti og þéttbýlasti parturinn af strandlengjunni.

Séra Sigurður þótti góður fræðimaður þótt hann nyti ekki sjálfur langrar skólagöngu. Hann fluttist ungur í Garðinn þar sem faðir hans varð prestur. Hann fór í Bessastaðaskóla og varð upp úr því aðstoðarprestur hjá föður sínum með konungsleyfi 1831 og tók síðan við Útskálaprestakalli öllu þegar faðir hans lést og var hér prestur nánast til dauðadags 1887, samtals í 56 ár samtals. Það er óljóst hvort hann lauk nokkurn tíma Prestaskóla.

En hann gaf út nokkrar bækur sem sýna áhuga hans á fræðslumálum, t.d. Kristindómsbók handa börnum sem kom út 1840 og Stuttur leiðarvísir í reikningi 1854, auk sálmabóka.

Séra Sigurður hóf söfnun á samskotafé fyrir byggingu skólahúss í Gerðum árið 1860 og mun hafa rætt fyrirætlanir sínar í messum. Söfnunarfé barst frá bændum í sveitinni og kaupmanninum í Keflavík auk Thorkellísjóðs en sjálfur mun Séra Sigurður hafa lagt verulegt fé til byggingarinnar auk þess sem hann lagði til byggingarlandið sjálft. Sagt er að prófasturinn í Görðum hafi haft efasemdir um þessar fyrirætlanir, enda hafði hann þegar hafið undirbúning að stofnun skóla í Hafnarfirði sem síðar var kenndur við Flensborg. Þá höfðu Vogamenn einnig hafið undirbúning að stofnun skóla og sóttust einnig eftir fé úr Thorkellísjóði. Framkvæmdir við smíði Gerðaskóla hófust 1871. Skólinn var reistur á fjörukambinum við Gerðavör, skammt frá þar sem nú stendur Sjólyst, hús Unu miðils.

Verkinu stjórnaði smiður úr Reykjavík og fékk hann aðstoð frá bændum í Garði við byggingavinnuna. Veggir voru hlaðnir úr grjóti, sem var nýlunda hér, tvöfaldir veggir með sandi á milli og ris úr timbri, þarna voru tvær stofur og baðstofa, sem ætluð var þeim börnum sem þyrftu að koma langt að, og risið var svefnloft fyrir kennarann. Byggingakostnaður nam 4.500 krónum.

Markhópur skólans voru börn á aldrinum níu til fjórtán ára og samkvæmt kirkjubók Útskála voru þau samtals 90 talsins. En fyrsta starfsár skólans voru nemendur hins vegar aðeins fimmtán til átján og þannig var staðan næstu tvo áratugi eða svo, eða um fimmta hvert barn á skólaaldri. Í fyrsta hópnum munu hafa verið ellefu drengir. Hafa ber í huga að stálpuð börn voru talin ómissandi við ýmis til ýmissa verka, bústörf og fiskvinnslu og skólagjöld voru tólf til tuttugu krónur á ári. Og fæstir höfðu ráð á slíku. Skólastarf í Gerðaskóla hófst 7. október 1872 og starfsemi skólans á Vatnsleysuströnd skömmu seinna.

Fyrsti kennarinn var Þorgrímur Þórðarson Gudmundsen, 22 ára stúdent, hann hélt mánaðarlegt bókhald yfir einkunnir og framfarir barna og færði til bókar af mikilli samviskusemi, raðaði börnunum frá hæstu meðaleinkunn til þeirrar lægstu. Kennaralaunin voru 70 krónur á ári og frítt uppsátur og vergögn í Gerðavör. Þorgrímur þótti góður kennari en hann var líka góður sjósóknari og fengsæll.

Kennslugreinar voru fimm: Kristindómur, Biblíusögur, lestur, skrift og reikningur.

Samkvæmt bókhaldi kennarans var efnilegasti námsmaðurinn fyrstu árin strákur frá Skeggjastöðum sem hét Pálmi Þóroddsson, tíu ára gamall. Hann var af fátæku fólki kominn en þótti svo mikill efnispiltur að presturinn borgaði skólagjöldin fyrir hann. Pálmi stóð alltaf hæstur í Gerðaskóla þau þrjú ár sem hann var þar og séra Sigurður hélt áfram að styðja hann til frekara náms. Pálmi þessi útskrifaðist úr Prestaskóla og varð merkisprestur norður á Hofsósi. Hann mun hafa skírt son sinn Sigurð í höfuðið á þessum velgjörðamanni sínum.

Skólahúsið nýja við Gerðavör var ekki notað lengi. Þarna gat sjór gengið yfir og umlukið skólahúsið í stórstreymi og stormi einnig voru steinveggirnir nánast gluggalausir þannig að dagsbirtu naut illa og húsið kalt. Skólinn var því fluttur en útveggirnir stóðu fram til ársins til 1993 þegar þeir voru brotnir niður og sléttað yfir, illu heilli, því þetta voru merkilegar minjar um mikinn stórhug. Þá höfðu nemendur Gerðaskóla nýlega mælt upp skólann og smíðað vandað líkan undir leiðsögn Jóhann Sigurðar Víglundssonar, handavinnukennara.

En aftur að spurningunni. Hvernig stóð á því að í þessari fátæku og harðbýlu sókn skyldi rísa barnaskóli á undan flestum öðrum stöðum á landinu? Auðvitað má segja að framfarahugur hafi verið í loftinu undir lok 19. aldar en miklu veldur sá sem upphafinu veldur. Því verður ekki á móti mælt að áhugi og framtakssemi sóknarprestsins, Sigurðar Brynjólfssonar Sívertsen, hratt þessu af stað og stofnun skólans varð mörgum öðrum byggðarlögum gott fordæmi. Það er því vel við hæfi að minnisvarði um hann, sem var afhjúpaður 1989, standi hér á skólalóð Gerðaskóla. Á þessum hátíðisdegi skulum við færa honum þakkir. Gleðilega hátíð.

Ps. Upplýsingar um kennslu og fyrstu starfsár Gerðaskóla eru úr lokaritgerð Jóns Ögmundssonar og Sveins félaga hans úr B.Ed. námi KHÍ frá 1979 eða 1980 auk þess sem notaðar voru kirkjubækur Útskálasóknar og bækur um skólahaldið í Gerðaskóla sem varðveittar eru á bæjarskrifstofum Suðurnesjabæjar í Garði.