Merkar minjar í hættu
FERLIR leitaði síðastliðinn laugardag tótta næstelsta upplandsbæjar Krísuvíkur, Gestsstaða. Kaldrani við suðvesturhorn Kleifarvatns er talinn elstur þeirra bæja. Þrjár heimildir eru um hvar tóttir Gestsstaða kunni að vera að finna.Sú yngsta segir að bærinn hafi verið undir Píningsbrekkum norðaustur af gróðurhúsunum sunnan Hettu, en engin ummerki eru á þeim slóðum. Hinum eldri heimildum tveimur ber saman, þótt orðaðar séu á mismunandi vegu. Þær kveða á um að bærinn hafi verið sunnan undir brekkunum sunnan Gestsstaðavatns, nálægt núverandi skólahúsi. Mikið landrof hefur orðið á svæðinu, en við athugun kom í ljós að líklegasta bæjarstæði Gestsstaða hefur verið skammt suðvestan við vatnið. Þar eru leifar tóttar, sem skoða þarf betur.
Tilgangur ferðarinnar var einnig að skoða minjar í Óbrennishólma í Ögmundarhrauni í landi Grindavíkur. Á leiðinni var komið við í hlöðnu
sæluhúsi undir Lat. Steinhella, sem notuð hefur verið sem hurð, var enn á sínum stað - til hliðar við dyraopið. Í svo til beina stefnu á húsið eru merki tillögu að svonefndum Suðurstrandavegi í gegnum hraunið. Ef sú tillaga verður að veruleika mun vegurinn fara yfir húsið.
Í Óbrennishólma var hinn forni garður skoðaður, stóra fjárborgin, sem hefur verið sú stærsta á Reykjanesi, minni fjárborgin skammt austar og ofan nýlegrar kvíar í hraunkantinum sem og forna garðhleðslan, sem hraunið hefur stöðvast við á leið sinni til sjávar. Óbrennishólmi auk Húshólma þarna skammt austar eru sennilega merkustu fornminjasvæði á landinu og jafnvel
kunna að leynast þar fornminjar, sem breytt geta vitneskju manna um landnám á landi, sem síðar var nefnt Ísland. Fyrirhugað er nú að leggja breiða hraðbraut í gegnum Hólmana með ófyrirséðum afleiðingum því svæðin hafa þrátt fyrir allt verið mjög lítið rannsökuð. Til að mynda er hvergi til vitneskja á einum stað allar skráðar minjar, sem vitað er um í hólmunum. Í Húshólma, sem síðar verður skoðaður nánar, er þó vitað um fornu kirkjuna, sem talið er að hafi verið notuð eftir að Ögmundarhraun rann árið 1151, forna skálann,
sem hraunið umlukti og enn má sjá leifar af, Kirkjuflötina, sem talið er að sé forn grafreitur, Kirkjulágina og forna garðinn, sem liggur á ská í gegnum hólmann og fjárborgina í honum ofanverðum - svo til í vegastæði Suðurstrandavegar. Hins vegar liggur ekki fyrir vitneskja um tóttir syðst í hólmanum, sennilega tengt útræði á Seltöngum, en svo eru tangarnir nefndir utan hans. Selatangar eru einnig til vestar á ströndinni þar sem verið hefur verstöð undir Katlahrauni og enn má sjá miklar leifar af. Þá liggur hvorki
fyrir vitneskja um sýnilegar tóttir sels efst í Húshólma né hringlaga garðlags austan undir Ögmundarhrauni þar sem Húshólmastígur liggur inn í Hraunið. Annars staðar í hrauninu má einnig sjá hleðslur fornra garða. Og án efa, ef svæðið yrði rannsakað betur, kæmu í ljós mun fleiri minjar, en þegar er vitað um að þar kunni að leynast.
Húshólmi og Óbrennishólmi eru því án efa einir áhugaverðustu staðir með tilliti til fornminja og sögu landsins - en jafnframt þeir staðir, sem í dag eru í hvað mestri eyðileggingarhættu.
Tilgangur ferðarinnar var einnig að skoða minjar í Óbrennishólma í Ögmundarhrauni í landi Grindavíkur. Á leiðinni var komið við í hlöðnu
sæluhúsi undir Lat. Steinhella, sem notuð hefur verið sem hurð, var enn á sínum stað - til hliðar við dyraopið. Í svo til beina stefnu á húsið eru merki tillögu að svonefndum Suðurstrandavegi í gegnum hraunið. Ef sú tillaga verður að veruleika mun vegurinn fara yfir húsið.
Í Óbrennishólma var hinn forni garður skoðaður, stóra fjárborgin, sem hefur verið sú stærsta á Reykjanesi, minni fjárborgin skammt austar og ofan nýlegrar kvíar í hraunkantinum sem og forna garðhleðslan, sem hraunið hefur stöðvast við á leið sinni til sjávar. Óbrennishólmi auk Húshólma þarna skammt austar eru sennilega merkustu fornminjasvæði á landinu og jafnvel
kunna að leynast þar fornminjar, sem breytt geta vitneskju manna um landnám á landi, sem síðar var nefnt Ísland. Fyrirhugað er nú að leggja breiða hraðbraut í gegnum Hólmana með ófyrirséðum afleiðingum því svæðin hafa þrátt fyrir allt verið mjög lítið rannsökuð. Til að mynda er hvergi til vitneskja á einum stað allar skráðar minjar, sem vitað er um í hólmunum. Í Húshólma, sem síðar verður skoðaður nánar, er þó vitað um fornu kirkjuna, sem talið er að hafi verið notuð eftir að Ögmundarhraun rann árið 1151, forna skálann,
sem hraunið umlukti og enn má sjá leifar af, Kirkjuflötina, sem talið er að sé forn grafreitur, Kirkjulágina og forna garðinn, sem liggur á ská í gegnum hólmann og fjárborgina í honum ofanverðum - svo til í vegastæði Suðurstrandavegar. Hins vegar liggur ekki fyrir vitneskja um tóttir syðst í hólmanum, sennilega tengt útræði á Seltöngum, en svo eru tangarnir nefndir utan hans. Selatangar eru einnig til vestar á ströndinni þar sem verið hefur verstöð undir Katlahrauni og enn má sjá miklar leifar af. Þá liggur hvorki
fyrir vitneskja um sýnilegar tóttir sels efst í Húshólma né hringlaga garðlags austan undir Ögmundarhrauni þar sem Húshólmastígur liggur inn í Hraunið. Annars staðar í hrauninu má einnig sjá hleðslur fornra garða. Og án efa, ef svæðið yrði rannsakað betur, kæmu í ljós mun fleiri minjar, en þegar er vitað um að þar kunni að leynast.
Húshólmi og Óbrennishólmi eru því án efa einir áhugaverðustu staðir með tilliti til fornminja og sögu landsins - en jafnframt þeir staðir, sem í dag eru í hvað mestri eyðileggingarhættu.
