Að fyrirbyggja hjarta- og æðasjúkdóma

Hjarta- og æðasjúkdómar eru algengasta dánarorsökin í hinum vestræna heimi. Um allan heim hefur tíðni dauðsfalla vegna hjarta- og æðasjúkdóma farið hækkandi á síðustu áratugum. Meðal helstu áhættuþátta hjarta- og æðasjúkdóma eru reykingar, kyrrseta, offita, hár blóðþrýstingur og blóðfitusöfnun í æðakerfi. Efnaskiptavilla (e. metabolic syndrome) er hugtak sem notað er til að lýsa ákveðnu líkamsástandi en því fylgir aukin hætta á hjarta- og æðasjúkdómum auk sykursýki af tegund 2.

Efnaskiptavilla og sykursýki 2

Efnaskiptavilla, sér í lagi meðal þeirra sem eldri eru, er vaxandi vandamál sem vert er að gefa gaum. Þá er líklegt að það hrjái marga án þess að þeir geri sér grein fyrir að búa við þennan vanda. Axel F. Sigurðsson, hjartalæknir, segir um efnaskiptavillu: „Efnaskiptavilla (metabolic syndrome) er hugtak sem notað er til að lýsa ákveðnu líkamsástandi sem fylgir aukin hætta á hjarta- og æðasjúkdómum auk sykursýki af tegund 2. Efnaskiptavilla er oft til staðar hjá þeim sem eru of þungir en getur einnig verið til staðar þótt líkamsþyngd sé eðlileg, sérstaklega ef kviðfita er mikil.“ Í þessum pistli verður efnaskiptavilla skoðuð frekar, hvað hún þýðir, hvaða þættir tengjast henni og hvernig má snúa þessari villu til betri vegar.

Heilsutengdar forvarnir

Janus heilsuefling, í samvinnu við Heilbrigðisstofnun Suðurnesja (HSS), hefur gefið þátttakendum sínum frá árinu 2017 í Reykjanesbæ og Grindavík frá árinu 2020 kost á mælingum á efnaskiptavillu þar sem farið er yfir niðurstöður hjá hverjum og einum og veittar nauðsynlegar upplýsingar um áhættuþætti en einnig hvernig bregðast megi við vandanum ef hann er til staðar. Með bættri þjónustu hjá HSS, heilsueflandi móttöku 65+, hefur þjónustan við þennan aldurshóp eflst enn frekar. Fyrir þetta samstarf viljum við þakka sem og samstarfið við Reykjanesbæ og Grindavíkurbæ. Með verkefninu Fjölþætt heilsuefling 65+ eru sveitarfélögin og HSS að koma til móts við þarfir eldri borgara og skapa þeim grundvöll fyrir bættri heilsu og betri líðan þrátt fyrir hækkandi aldur. Það er ávinningur allra aðila að vel takist til með heilsutengdar forvarnir.

Skilgreining á efnaskiptavillu

Til eru nokkrar skilgreiningar á efnaskiptavillu en það eru einkum fimm líkamlegir áhættuþættir sem tengja má við auknar líkur einstaklinga á að þróa með sér efnaskiptavillu. Það er aukin kviðfita, sem birtist yfirleitt í vaxandi mittisummáli, háþrýstingur, hátt gildi blóðsykurs, hátt þríglýseríð (blóðfita) í blóði og lágt gildi HDL-kólesteróls (góða kólesterólið).

Einstaklingur er skilgreindur með efnaskiptavillu, samkvæmt Alþjóðlegu kólestersamtökunum, sé hann yfir eða undir viðmiðunum í þremur eða fleiri af þessum fimm áhættuþáttum.

Hvað er til ráða til að vinna gegn myndun efnaskiptavillu?

Þrátt fyrir að efnaskiptavilla sé alvarlegt ástand má draga verulega úr áhættu með því að draga úr líkamsþyngd ef viðkomandi hefur of hátt fituhlutfall. Það markmið næst yfirleitt með því að auka daglega hreyfingu og borða heilsusamlegt mataræði sem er ríkt af heilkornum (trefjum), ávöxtum, grænmeti og fiski. Þá er æskilegt leita til lækna eða starfsfólks á heilsugæslu til að fylgjast með og stjórna blóðsykri, kólesteróli í blóði og blóðþrýstingi. Það er mat okkar sem unnið hafa með heilsueflingu eldri þátttakenda í þessum sveitarfélögum að margir hverjir hafa þróað með sér lífsstíl sem ýtir undir þessa áhættu. Slíkur lífsstíl tengist oft mikilli vinnu, eins og vaktavinnu af ýmsum toga, óheilsusamlegri næringu, eins og skyndibitafæði, litlum svefni og lítilli og ómarkvissri hreyfingu.

Öflugir hjúkrunarfræðingar á HSS

Á hverju ári hefur Janus heilsuefling í samvinnu við hjúkrunarfræðinga á heilsueflandi móttöku 65+ á HSS boðið þátttakendum upp á blóðmælingar til að greina efnaskiptavillu. Mælingar hafa síðan að jafnaði verið endurteknar tólf mánuðum síðar til að kanna ávinninginn af heilsueflingu í kjölfar lífsstílsbreytinga þátttakenda. Um 40–50% hlutfall í hverjum þátttakendahópi hafa verið að greinast að jafnaði með efnaskiptavillu áður en þátttaka í verkefninu hefur hafist. Þetta er allt of hátt hlutfall sem nauðsynlegt er að bregðast við með lífsstílsbreytingum. Eftir tólf mánaða markvissa heilsueflingu höfum við aftur á móti verið að sjá jákvæðar breytingar eða lækkun á efnaskiptavillu um um 20–30% sem er verulega góður ávinningur, ekki aðeins heilsufarslegur heldur einnig fjárhagslegur.

Það getur verið kostnaðarsamt fyrir heilbrigðiskerfið ef heilsutengdum forvörnum er ekki sinnt markvisst en um leið mikill sparnaður ef möguleiki er að fá fólk til að stunda bættan og betri lífsstíl með heilsutengdar forvarnir að leiðarljósi. Þannig má draga úr efnaskiptavillu eða áhættuþáttum hjarta- og æðasjúkdóma samhliða því að bæta lífsgæði fólks með hækkandi aldri. Án aðkomu bæjarfélagsins og HSS að heilsutengdum forvörnum væri þessi árangur ekki til staðar. Þökk sé þeim fyrir samvinnuna sem af er.

Janus Guðlaugsson,
PhD-íþrótta- og heilsufræðingur.